Maliyet Muhasebesi Ne Yapar?

Geçenlerde Muhasebeci Yorumluyor ziyaretçilerinden bir muhasebeci arkadaştan bir mail almıştım, maliyet hesaplama konusunda bilgi almak istiyordu.

Sorduğu soruları cevaplamaya çalıştım, soru ve cevap bana bu konuda bir yazı yazma ilhamını verdi. Özellikle üretim işletmelerinde çalışan genç muhasebeciler için faydalı olacağını düşünerek maliyet hesaplama yöntemleri konusunda bu kısa sayılabilecek yazıyı siz ziyaretçilerimin görüş ve yorumlarına sunmak istedim.

Önce maliyet muhasebesi ne yapar, amacı nedir? Kısaca değinmek istiyorum.

Maliyet muhasebesi üretimle ilgili giderleri, gider yerlerine (ya da maliyet merkezlerine) dağıtan ve gider yerlerinde toplanan bu giderleri de buralarda işlem gören ürünlere yükleyerek üretilen ürünlerin toplam ve birim maliyetlerini hesaplayan muhasebenin bir bölümüdür.

Muhasebeciler muhasebeyi genel olarak üç ana bölümde değerlendirir, bunlar ;

– Genel muhasebe

– Maliyet muhasebesi

– Yönetim muhasebesi

Bu yazının konusu maliyet muhasebesini ilgilendirmektedir.

Bir başka ifadeyle maliyet muhasebesi, üretim ile ilgili her türlü faaliyeti parasal olarak kayıt altına alır, bunları çeşitli gruplar haline getirir, sınıflandırır yorumlar ve raporlar, üretilen mal ve hizmetlerin yukarıda söylediğim gibi birim/toplam olarak maliyetlerini hesaplar.

Maliyet muhasebesinin ilk amacının üretilen ürünlerin birim ve toplam maliyetlerini hesaplamak, dolayısıyla gelir tablosundaki satılan malın maliyetini ve ürün stoklarının tutarını hesaplamak olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır.

Tabii ki, bu birinci amacın yanında daha başka amaçları da var, örnek verelim;

İşte işletmeler yukarıda anlatma çalıştığım maliyet hesaplama işlemlerini yapabilmek, çalışmalarında kullanabilecekleri bilgileri oluşturabilmek amacıyla çeşitli maliyet hesaplama yöntemlerini kullanırlar.

Burada şunu da söylemek istiyorum, işletmenin ürettiği ürün, üretim tekniği ve girdiler ile yöneticilerin maliyet muhasebesinden olan beklentileri maliyet sisteminin seçiminde önemlidir.

Ayrıca Vergi Usul Kanunu’na ve Muhasebe Sistemi Uygulama Genel Tebliği’ndeki hesap planına uygun maliyet hesaplama, muhasebe standartlarına (standartlara tabi olan işletmelerde) uygunluk gibi aranan uygulamaları da gözardı etmemek gerekiyor.

Maliyet Hesaplama Yöntemleri

Litaretürde maliyet hesaplama yöntemleri, maliyetlerin saptanma zamanına, giderlerin yüklenme biçimine, amacına ve üretim yöntemine göre sınıflanmaktadır.

Maliyet yöntemlerini (sistemlerini) şöyle sıralamak mümkün :

1- Maliyetin saptanma zamanına göre;

a) Fiili maliyet sistemi

b) Tahmini maliyet sistemi

c) Standart maliyet sistemi

2- Giderlerin yüklenme biçimine göre;

a) Tam maliyet sistemi

b) Değişken maliyet sistemi

c) Normal maliyet sistemi

d) Direkt maliyet sistemi

3- Üretim şekline, biçimine göre;

a) Sipariş maliyet sistemi

b) Safha maliyet sistemi

Burada çok önemli bir noktaya değinmek istiyorum, hiçbir zaman tek bir sistem ile üretim maliyetini hesaplamak mümkün değildir.

Mesela maliyetlerini üretim biçimine göre safha maliyeti ile hesaplayan bir işletme, hesaplamalarını saptanma zamanını dikkate alarak fiili, tahmini ya da standart maliyet sistemlerinden biri ile ayni zamanda da giderlerin yüklenme biçimine göre de tam maliyet, değişken maliyet gibi yöntemlerden birini de uygulamak zorundadır.

Maliyet sistemlerini grafik olarak şöyle göstermek istiyorum, büyütmek için grafiği tıklayın ;

 

Şimdi bu maliyet hesaplama yöntemlerini (sistemlerini) inceleyelim.

Maliyet Hesaplama Yöntemlerine Bakış

1) Maliyetin saptanma zamanına göre hesaplama sistemleri ;

Saptanma zamanına göre, maliyetleri fiili olarak oluşan rakamlarla ya da fiilen oluşmamış rakamlarla hesaplamak mümkündür.

Şimdi fiili olan ve olmayan rakamlarla maliyetin nasıl hesaplanacağına bakalım.

Fiili maliyet sistemi ;

Bu sistemde maliyetler, ürün ya da hizmetin üretilmesi sonucunda oluşan gerçekleşmiş giderler ile hesaplanır.

Üretimin ve giderlerin fiilen oluşmasından sonra hesaplandığı için bu sisteme tarihi maliyet sistemi de denir.

Şunu söylemek mümkün, fiili maliyet sistemi ile maliyetler için yasal muhasebe kayıtları oluşturulur. Bunu dışında çok fazla amaca hizmet etmez.

Tahmini maliyet sistemi ;

Üretim yapan işletmelerde maliyet muhasebesinin planlama ve giderlerin kontrol edilmesi için kullanılması durumunda (ki bu günümüzde işletmeler için çok önemlidir) tarihi maliyetler önemini kaybetmektedir.

Maliyetlerin önceden tahmini olarak belirlenmesi ve bu belirlenen maliyetlere göre satış fiyatlarının ön görülmesi, daha sonra oluşan fiili maliyetlerin kontrolü ve işletme bütçelerinin yapılmasında tahmini maliyetlerin girdi olarak kullanılması maliyet ve yönetim muhasebesi için önemli olmaktadır.

Şüphesiz maliyetlerin tahmin edilmesinde, önceden oluşmuş fiili maliyetler ve bu maliyetlerde olabilecek (fiyat ve kullanım miktarları) değişiklikleri tahmin etmek önem arzetmekte.

Özetlersek üretilen ürün veya hizmetin maliyetinin ileride ne olacağını tahmin ederek hesaplanan maliyetlere tahmini maliyet denilmektedir.

Standart maliyet sistemi ;

Bu yönteme tahmini maliyetin bilimsel teknik datalar ile hesaplanması de denilebilir.

Mesela mühendislik olarak ürünlerin üretiminde kullanılan malzemelerin kullanımı dikkate alınarak, ürün ağaçlarının oluşturulması ve bu ürün ağaçlarındaki malzemelerin ne miktarda sarfedileceği belirlenmesi, her malzeme için mevcut fiyatın maliyet dönemi içinde ne kadar değişeceğini belirli verileri kullanarak tahmin edilmesi bu yöntemin gereğidir.

Yine mühendislik verilerine dayanılarak hesaplanan işçilik zamanı da bu yöntemde kullanılır.

Standart maliyet sistemi ile hesaplanan maliyetler fiili maliyetlerle karşılaştırılarak sapmalar belirlenir ve analizleri yapılarak maliyetlerde iyileştirmeler gerçekleştirilir.

2) Giderlerin yüklenme biçimine göre maliyet hesaplama sistemleri ;

Tam maliyet sistemi ;

Bu maliyet sisteminde üretim maliyetini oluşturan giderlerin tamamı, (ki bunları direkt ilk madde ve malzeme, direkt işçilik ve genel üretim giderleridir) ürün maliyetinin hesaplanmasında dikkate alınarak ürünlere yüklenir.

Bir başka deyişle de, üretim giderleri dışında kalan giderler, (bunları araştırma geliştirme giderleri, pazarlama satış ve dağıtım giderleri, genel yönetim giderleri, finansman giderleri olarak sayabiliriz) ürün maliyetine yüklenmeden dönem giderleri olarak dikkate alınır.

Tam maliyet sisteminde, direkt giderlerin dışındaki genel üretim giderleri çeşitli dağıtım anahtarları kullanılarak gider yerlerine ve buralardan da ürünlerin maliyetine yüklenir.

Bu sistemde şu hususu hatırlatmak istiyorum, biliyorsunuz giderler içinde bulunan sabit giderler üretim hacmiyle bağlantılı değildir. Yani sabit giderler üretim hacminin değişmesine göre değişmez, ayni kalır.

Bu sabitliği düşündüğümüzde üretimin az olduğu dönemlerde birim başına düşen sabit gider çok, üretimin çok olduğu dönemlerde ise birim başına düşen sabit gider az olacaktır.

Değişken maliyet sistemi ;

Bu sistemde direkt giderler dışındaki genel üretim giderleri sabit ve değişken olarak bir ayırıma tabi tutulur.

Sabit olan genel üretim giderleri dönem gideri olarak sonuç hesaplarına aktarılırken değişken olan genel üretim giderleri üretim maliyetine yüklenir.

Bu sistemde ürün maliyetlerinde sadece değişken giderler olacağından üretim hacminin değişkenliğinden dolayı maliyetler inip çıkmaz. Çünkü sabit giderlerden ürün maliyeti pay almamaktadır.

Değişken maliyet sistemi başabaş noktasının (kâra geçiş noktasının) belirlenmesinde önemli bir yönetim muhasebesi aracı olarak önemli bir maliyet hesaplama sistemidir.

Değişken maliyet sistemi ile ilgili Muhasebeci Yorumluyor’da yazdığım

Muhasebede Değişken Maliyet Sistemi-1 Muhasebede Değişken Maliyet Sistemi-2

başlıklı birbirini takip eden yazıları okumanızı öneririm. Okumak isterseniz yukarıdaki butonları tıklayın.

Normal maliyet sistemi ;

Bu sistemin değişken maliyet sisteminden farkı, sabit genel üretim giderlerinin dönemsel kapasite kullanım oranlarına göre ürün maliyetine yüklenmesidir.

Örnek vermek gerekirse, diyelim ki Ocak ayında üretim kapasitesi % 85 oranında kullanıldı, bu durumda Ocak ayı sabit giderlerinin % 85’i ürün maliyetlerine yüklenir.

Bu sistemle üretim hacminden dolayı maliyet dalgalanmaları bir nebze önlenmeye çalışılır. Çünkü üretim hacmine göre ürünler sabit genel üretim giderlerinden pay alır.

Direkt maliyet sistemi ;

Bu maliyet hesaplama yönteminde ürün maliyeti sadece direkt ilk madde malzeme ve direkt işçilikten oluşur. Genel üretim giderlerinin tamamı dönem gideri olarak dikkate alınır ve sonuç (gelir tablosu) hesaplarına aktarılır.

Belki bu sistem genel üretim giderleri çok az olan işletmelerde kullanılabilir. Ancak günümüzde üretim teknolojilerinin çok ilerlemesi, ürün maliyetleri içinde genel üretim giderlerinin direkt işçilikten çok daha fazla olması bu sistemin uygulanmasını ortadan kaldırdığı söylenebilir.

3) Üretim şekline göre maliyet hesaplama sistemleri ;

İşletmeler üretim teknolojisine, şekline göre sipariş maliyet sisteminin ya da safha maliyet sistemini kullanır.

İşletmelerin üretim teknikleri bu maliyet hesaplama yöntemlerinden birini kullanma ya da bu iki sistemi birlikte kullanma zorunluluğunu getirebilir.

Sipariş maliyeti sistemi ;

Üretim işletmelerinde müşterilerinin özel siparişleri üzerine üretimi gerçekleştirilen ürünlerin maliyetleri bu sistemle hesaplanabilir.

Bu sistemde müşterilerin siparişleri farklı özelliklerde olabilir. Bu farklı özelliklere göre özel üretim yapılır.Dolayısıyla bu üretimin maliyeti de siparişe münhasır (mahsus, sınırlı) olacaktır.

Buraya Prof.Nalan Akdoğan’ın bir kitabından sipariş maliyeti sisteminin tanımını almak istiyorum;

Bu sistem daha çok inşaat, matbaacılık, uçak, gemi, yol yapımı, köprü yapımı gibi büyük ve özel siparişlerin maliyetlerinin hesaplanmasında kullanılır.

Sipariş maliyeti sisteminde bu sipariş ile ilgili olan tüm giderler (direkt ilk madde ve malzeme, direkt işçilik ve genel üretim giderleri) sadece o siparişe yüklenir. Çünkü yapılan çalışma (üretim) sadece bu siparişe özgüdür.

Safha maliyet sistemi ;

Safha maliyet sistemi, üretimin birbirine zincirleme bağlı safhalarda gerçekleştiği ve kesintisiz, hacimli şekilde bir veya birkaç ürünün üretilmesi halinde kullanılır.

Bu sistemde ürünlerin işlem gördüğü her gider yeri bir safha olarak görülür. Dolayısıyla safha olarak belirlenen bu gider yerlerine dağıtılmış giderler safhalarda işlem gören ürünlere yüklenir.

Tek tip veya birbirine benzeyen ürünler üreten işletmelerin kullanabileceği bu maliyet sistemi tekstil, otomobil, lastik, çimento, boya sektörü, demir çelik, plastik ve kimya sanayii gibi üretim alanlarında kullanılabilir.

Safha maliyet sisteminde safhaların birbirinden ayrılmış olması çok önemlidir, çünkü üretim sırasında yapılan giderlerin hangi safhalara (ya da maliyet merkezlere) yükleneceği bilinmesi, dolayısıyla doğru safhalarda giderlerin toplanması gerekir.

Çünkü dönem sonlarında safhalarda kalacak yarı mamullerin maliyetinin (bilançoda görülecek yarı mamul stok maliyeti) doğru hesaplanması gerekmekte.

Buraya kadar literatürdeki maliyet hesaplama yöntemlerini kısaca anlatmaya çalıştım.

Yazının devamı olacak gelecek yazıda ise yukarıda anlattığım maliyet hesaplama yöntemlerini Vergi Usul Kanunu, Muhasebe Sistemi Uygulama Genel Tebliği ve Türkiye Muhasebe Standartları’na göre uygulanabilirliğini incelemeye çalışacağım.

Umarım konuya ilgi duyan muhasebeci arkadaşlarım için faydalı olmuştur.

Yorum ve görüşlerinizi aşağıdan göndermenizi rica ediyorum.

VOLKAN KARA

S. M. M. Mali Müşavir